Literature as a "spiritual exercise" : the work of Czeslaw Milosz in the post-secular perspective

Rozprawa bada relacje między religijnymi aspektami twórczości Miłosza a nowoczesnością rozumianą jako projekt kulturowy i formacja historyczna. Twórczości Miłosza jest przy tym postrzegana jako odpowiedź na zastany kontekst kulturowy, jego świadectwo, wysiłek upodmiotowienia w jego ramach oraz interwencja modyfikującą zastane warunki. Wpisuje to pracę w nurt kulturowej historii literatury, pozwalając postawić pytanie o przyjętą przez Miłosza strategię walki o uznanie tego, co religijne, za prawomocny element składowy literackiego kanonu. Przedmiotem analizy jest także znaczenie nadawane przez Miłosza wykonywanej pracy twórczej w relacji do własnej duchowości. Praca skupia się na tekstach, układających się w linię chronologiczną bio-grafii duchowej i intelektualnej poety, jednocześnie wyznaczając punkty na mapie konstelacji problemów, które zajmowały go na przestrzeni całego życia twórczego. W kolejnych pięciu rozdziałach splatają się ze sobą kolejne doświadczenia historyczno-biograficzne ważne z punktu widzenia formacji kulturowej Miłosza, istotne teksty jego autorstwa powstałe w danym okresie oraz problemy ważne z punktu widzenia relacji między religią a nowoczesnością podejmowane przez myślicieli postsekularnych. Nie licząc rozdziału pierwszego, poświęconego rozważaniom teoretyczno-metodologicznym oraz rekonstrukcji stanu badań, trzon pracy stanowią kolejne zbliżenia na: (1) II wojnę światową doświadczaną w Warszawie przez literata, tom poetycki "Ocalenie" i eseistyczny "Legendy nowoczesności" oraz kategorię życia, mesjanizm, współczesne reinterpretacje cnót ewangelicznych czy tezy "Dialektyki oświecenia" Horkheimera i Adorno. (2) Kolejno zajmuję się okresem powojennym i relacją Miłosza z marksizmem, zachodnim oświeceniem i światopoglądem naukowym, analizując "Zniewolony umysł" i "Ziemię Ulro" pod kątem funkcji, jakie pełnią w nich m.in. kategorie pogaństwa i herezji, oraz eksplorując możliwości interpretacyjne, na jakie pozwalają badania z pogranicza postkolonializmu i psychoanalizy z postsekularyzmem. Następne dwa rozdziały dotyczą okresu pomiędzy objęciem przez Miłosza pozycji wykładowcy na Uniwersytecie w Berkeley a otrzymaniem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1961-1980). Pierwszy z nich (3) koncentruje się przy tym na analizie tomu poetyckiego "Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada" wraz z tytułowym poematem, pozwalającym podjąć temat prywatnych rytuałów twórczych poety, interpretowanych jako strategie radzenia sobie z sytuacją wygnania i osamotnienia na "czarodziejskiej górze" - jak sam ją diagnozował - przy pomocy kategorii ćwiczenia duchowego; drugi natomiast (4) skupia się na zainteresowaniach, jakie szczególnie mocno przejawiał w tym okresie wobec problematyki rytuałów wspólnotowych, inspirowanych z jednej strony obserwacją silnych wówczas w Kalifornii ruchów kontrkulturowych powiązanych z eklektyczną religijnością New Age, z drugiej natomiast przemianami zachodzącymi w Kościele Katolickim w związku z obradami II Soboru Watykańskiego. Tekstem, który uczyniłam głównym przedmiotem analizy, jest powstała wówczas powieść science fiction "Góry Parnasu", pozwalająca zastanowić się m.in. nad rolą myślenia utopijnego w nowoczesności. Końcowy rozdział (5) wybiega w stronę ostatniego okresu twórczości poety, kiedy jego miejsce w polskojęzycznej wspólnocie, z której się wywodził, zmieniło swój charakter w efekcie międzynarodowego uznania, zachodzących w Polsce przemian politycznych i stopniowej przeprowadzki do Krakowa. Jako tekst reprezentatywny dla tego czasu wybrałam "Traktat teologiczny", łącząc go z wcześniejszymi Miłoszowymi traktatami i starając się w ten sposób uwypuklić wspólnototwórcze ambicje poety, posiłkując się przy tym teorią tekstów konstytuujących Dominika Maingueneau i myślą Hansa Joasa. Chronologiczny układ rozdziałów umożliwia lekturę rozprawy jako narracji o twórczości Miłosza, kreślącej drogę od doświadczenia nowoczesnego kryzysu religijnego, przez krytykę mocnych projektów cywilizacyjnych, po wypracowanie własnych podstaw nadziei mesjańskiej, heretyckiej dogmatyki i słownika oraz praktyk nakierowanych na komunikację z transcendencją, rozumianą przede wszystkim jako antropologiczny potencjał przekraczania biologicznych uwarunkowań, a docelowo - zaproponowanie ich wspólnocie, z którą łączyło poetę analogiczne doświadczenie. Byłaby to również droga zmagań o uznanie dla duchowych potrzeb z własnym kulturowym wyposażeniem oraz literacką publicznością. Jednocześnie zagadnienia podejmowane w kolejnych rozdziałach układają się w mapę ośrodków znaczenia twórczości Miłosza rozumianej jako całościowy projekt. Należy do nich przyjęta w latach wojny idea życia aktywnego, łącząca się z postrzeganiem przez Miłosza twórczości poetyckiej jako pracy stanowiącej „kwestię życia i śmierci”, tyleż własnej (pisanie jako aktywność autosoteriologiczna i sensotwórcza), co czytelników (literatura jako projekcja archiwum pamięci, rezerwuar etycznych wzorców i wartości). Jako jej konsekwencję można interpretować przywiązanie poety do realizmu literatury pojętego w szczególny sposób. Jak starałam się uwypuklić, Rzeczywistość, której poszukiwanie Miłosz uważał za najważniejsze zadanie literatury, to nie tyle rzeczywistość zastana, lecz postulowana; praca twórcza staje się w tej perspektywie wyrazem raczej buntu niż afirmacji. Z kolei silnie obecne w dziele poety odwołania do tradycji ćwiczeń duchowych wiążą się procesem konstruowania podmiotowej tożsamości w warunkach "wygnania", gdy nowoczesne idee i zjawiska podminowujące wiarę w możliwość kontrolowania takiej konstrukcji okazały się szczególnie dojmujące. W wierszach i esejach dokonuje się praca koncentracji uwagi, medytacji czy rachunku sumienia, służąca umiejscowieniu, określeniu fundamentów i ram duchowej budowli, która jednak nie przestaje być osłabiana przez rozmaite wątpliwości, znajdujące wyraz także we fragmentarycznej i paradoksalnej poetyce tych tekstów, i jako taka wymaga ciągłego wzmacniania, (od)budowy. Ważnym aspektem dzieła Miłosza, którego dostrzeżenie, opis i interpretację umożliwia perspektywa postsekularna, jest osłabianie dychotomii religijne-świeckie, zwłaszcza włączanie religijnych pojęć, praktyk i form artystycznych w zakres literackich poszukiwań. Słynna Miłoszowa fraza "ani zbyt religijnie, ani zanadto świecko" w toku pracy zyskała obfitą egzemplifikację. Z tym kierunkiem badań łączy się teza o wtórnej naiwności słownika i form artystycznego wyrazu budowanych przez Miłosza na potrzeby własnej twórczości. Można powiedzieć, że po upadku wiary naiwnej na sposób "pierwotny" (należącej do kanoniczno-ortodoksyjnego wyposażenia kulturowego) dokonuje się w jego twórczości praca w kierunku wiary opartej na krytycznej refleksji i wyborze, a także wysiłku autolegitymizacji, dla której literatura postrzegana jako "ćwiczenie duchowe" może być skutecznym wehikułem. Ten modus spotkania między religią a literaturą zgadza się ze słynnym rozpoznaniem Charlesa Taylora z książki "The Secular Age", że człowiek nowoczesny jest zobowiązany do uzasadnienia swojej decyzji o wierze, podczas gdy ludzie epok wcześniejszych tłumaczyli się raczej w przypadku swej niewiary.The dissertation explores relations between different aspects of religion and modernity in Czeslaw Milosz’s literary work. The work of Milosz is perceived as a response to the existing cultural context, and an effort to empower the self in its frames. The dissertation explores the strategies for recognition of the religious aspects of human life and culture adopted by Milosz in his literary work. It also poses a question of the meaning Milosz attached to his creative work in relation to his spirituality. Each chapter focuses on specific text and period in Milosz’s creative life, so they align chronologically, telling a bio-graphical story of spiritual and intellectual life of the poet, and pointing out the most important points in the constellation of the problems than bothered Milosz over the course of his life. The religious meanings of the texts that has been chosen for interpretation are either present in exceptionally direct way ("The Land of Ulro", "Treatise on Theology"), either have not been sufficiently considered in existing analysis ("Rescue", "Where the Sun Rises and Where it Sets"), or become more meaningful in the light of the chosen research perspective ("Captive Mind", "The Parnassus Mountains", "The Moral Treatise" and "The Poetical Treatise"). The subject of analysis are also essays in which Milosz works on the questions posed by postsecular thinkers, such as Legends of Modernity, in many ways analogous to "Dialectics of Enlightenment" by T.W. Adorno and M. Horkheimer